Իմ բաժին պատերազմը. Բժիշկ Տիգրան Քամալյանի հիշողությունները առաջնագծից

ՏիգրանՔամալյաննանոթայինվիրաբույժէ, «Վլ․Ավագյանի անվ․» բժշկականկենտրոնումէաշխատում, միքանիգործընկերբժիշկներիհետմասնակցելէԱրցախյան  44-օրյապատերազմին. պատմումէպատերազմումտեսածնուվերապրածը:

Սեպտեմբերի 27-ըբժշկիհամարսկսվելէսովորականիցավելիաղմկաշատ՝փողոցովտեղափոխվողզինտեխնիկայիաղմուկով. մտածելէ՝ զորավարժությանկամնմանմիբանիէԶինվածուժերը  պատրաստվում, կարևորությունչիտվել, բայցշատարագգլխիէընկել, որսասովորականառավոտչէ. երկրումպատերազմէսկսվել: Հաջորդօրըբժիշկնիրպարտքնէհամարելներկայանալզինկոմիսարյատ՝խնդրանք-պահանջով, որիրեն, որպեսբժշկի, տանենռազմաճակատ. պատերազմէ, ուբժիշկնավելիշատռազմաճակատին, քանկլինիկայինէպետք: Սեպտեմբերի 30-իննաԵրևանիցշարժվեցդեպիԱրցախ:  

«ԻմբաժինպատերազմըսկսվեցԱրցախչհասած՝Երևան-Արտաշատմայրուղուվրա, երբամեն 100-200 մետրհեռավորությանվրառազմաճակատիցԵրևանէին «հրթիռում» շտապօգնությանավտոմեքենաները՝խլացնողաղմուկալուսայինազդանշաններով, իսկԵրևանիցԱրցախէրշարժվումռազմականզինտեխնիկա»,- ասումէբժիշկնուհավելում՝ «եթեմինչայդ, եսէլմյուսներինման  մտածումէի, որայսպատերազմնապրիլյանքառօրյայիտևողությունըկունենա, միանգամիցհասկացա, որպետքչէլավատեսլինել. սաբոլորովինուրիշպատերազմէր»: ՄինչևհիմաէլբժիշկՔամալյանիհիշողությանմեջդեռթարմենայդսուրացողշտապօգնությանմեքենաներիձայներնուդրանցառաջացրածվտանգիզգացողությունը:

Բժիշկըգիտեր՝գնումէինՄարտունուհոսպիտալ: Մեքենայումբժիշկներիցբացիկայիննաևհրետանավորներ, որոնքգնումէինհրետանավորներինօգնելու: Ճանապարհին  միքանիզորամասերումկանգառենարել. «ինձծանոթ՝կոկիկ, կահավորվածզորամասերիցոչինչչէրմնացել, միայնքանդվածշենքեր: Հասկացա, որպատերազմընաևայսպիսի՛նէ, պատերազմընաևսա՛է, երբզորամասիտարածքնամբողջությամբծխախոտիմնացորդներեն, հատուկենտզինվորներենմնացել՝դեմքիառատմազածածկույթով, ոչպատշաճհագուստով, բոլորովինայլտրամադրությամբ»,- ճանապարհիկարճատևկանգառներնայսպեսէնկարագրումբժիշկը: ՄինչևՄարտունուհոսպիտալհասնելըհայտնվելեն  ռմբակոծությանտակ: Ավելին՝սեպտեմբերի 30-ինՄարտունուհոսպիտալըէվակուացվելէր, որովհետևչորսկողմիցհայտնվելէրթշնամուկրակիտակ: Ճանապարհինտեղեկացվելեն, որգնումենԳիշիգյուղ, քանիորորպեսայդպիսինՄարտունուհոսպիտալնայլևսչկար: Գիշիումտեսելենայն, ինչնանգամֆիլմերումչէինտեսել. Միակդրականբաննայնէր, որբժիշկնայստեղհանդիպումէմիքանիայլծանոթ բժիշկների, բայցմինչկհասցնեինշփվել, սկսվումէվիրավորներիհոսքը:

Պատերազմից ամիսներ են անցել, բայց բժիշկը դեռ նույն հուզմունքով է հիշում երկու ոտքից զրկված առաջին վիրավորին, ում կյանքը փրկելու համար քիչ ժամանակ ու միջոցներ ուներ փորձառու բժիշկը: Բայց պատերազմն իր կանոններ ունի և քիչ ժամանակ է պահանջվում բժշկից հունի մեջ ընկնելու համար: Աշխատել է առանց հերթափոխի, առանց հանգստի, առանց քնի. դրա ժամանակը չկար, ռազմաճակատից վիրավորների հոսքը չէր դադարում, իսկ նրանք պետք է ապրեին ու նրանց օգնություն էր պետք. հանգստի ու հերթափոխի մասին հետո կմտածի: «Երբ վերադաս օղակներին ասում էին՝ բուժանձնակազմին հերթափոխ է պետք, հոգնում են,  «վերևներից» մեզ ասում էին, թե՝ չեք կարողանում ձեր հանգիստն ու աշխատանքը ճիշտ կազմակերպել, դրա համար էլ հոգնում եք: Բայց մենք ինչպե՞ս կարող էինք հերթափոխվել, քնել կամ հանգստանալ, երբ գիտեինք, որ այդ պահին միջանցքերում տասնյակ վիրավորներ մեզ էին սպասում. ամենաքաղցր պատառն անգամ կուլ կգնա՞ կոկորդովդ, ինչքան էլ հոգնած լինես՝ կարո՞ղ ես քնել»,- հարցադրում է բժիշկն ու ավելացնում՝«ի դեպ, «վերևներից» հրահանգողներին այդպես էլ ոչ մի անգամ չտեսանք հոսպիտալում: Ինչևէ…»

Բժիշկը ցավով է փաստում՝ օրացուցային օրերի միջև ոչ մի տարբերություն չկար, պատերազմի բոլոր օրերն իրար նման էին: Պատերազմի թեժացող բնույթին զուգահեռ մեծացել է նաև վիրավորների քանակը. եթե սկզբում օրական 20-30 վիրավորի են բուժօգնություն ցույց տվել, ապա հետո այդ թիվը հասել է օրական մինչև 150-200 վիրավորի: Հարյուրի չհասնող բուժանձնակազմ կար, որից 20-նն էին բժիշկներ, մյուսները բուժքույրեր ու այլ օղակների աշխատողներ էին. 20 բժիշկը չափազանց քիչ էր այդքան շատ վիրավորներին օգնելու համար: Երկու վիրահատարան են ունեցել, ևս երկուսն իրենք են հարմարեցրել: Ընդհանուր թվով 4 վիրահատական սեղան ունեին, քիչ էր, չէր բավականացնում և շատ հաճախ վիրահատում էին որտեղ պատահեր՝ միջանցնքներում, հատակի վրա՝ տեղային անզգայացմամաբ, իսկ շատ հաճախ նաև առանց անզգայացման, քանի որ վիրավորները գտնվում էին շոկային, անգիտակից վիճակում: «Պատահում էր՝  30-40 հոգի միանգամից էին բերում. ստիպված էինք վիրավորի կյանքը փրկելու համար աշխատել հենց պատգարակների վրա, որովհետև հաջորդ վայրկյանը կարող էր շատ թանկ արժենալ վիրավորների համար, տեղային թմրեցմամբ վիրահատություններ են եղել նաև «ուազների» մեջ»,- ասում է բժիշկը:

Ռազմաճակատի բոլոր բժիշկներին բժիշկ Քամալյանը հերոսներ է համարում: «Այլ բան է, երբ պացիենտդ 80-ամյա մեկն է, և դու գիտես նրա ապրելու հավանականությունը, հաշվում ես սպասվող ռիսկերը, բայց բոլորովին այլ բան է, երբ այդ նույն պացիենտդ երիտասարդ մեկն է՝ աշխարհի ամենազարհուրելի վնասվածքներով՝ այրվածք, կոտրվածք, վիրավորում միաժամանակ»,- ասում է բժիշկը: Սկզբում բոլոր բժիշկներով հավաքվում և օգնում էինք նույն վիրավորին, բայց հետո հասկացել են, որ դա ճիշտ գործելաոճ չէ և հոսպիտալի պետի և բուժգծով տեղակալի օգնությամբ ավելի արդյունավետ աշխատանքային սկզբունքներ են մշակել: Բժիշկը մինչև հիմա ցավով է հիշում վիրավորներին՝ արցախյան 44-օրյան անվանելով «աշխարհի ամենադաժան պատերազմը, երբ նույն վիրավորի վրա միաժամանակ մի քանի՝ ոսկորների կոտրվածք, այրվածք, բեկորային վիրավորումներ էին հանդիպում և ապրելու հավանականություն գրեթե չկար»: Նա և մյուս բժիշկներն ուրախանում էին, երբ հրազենային վնասվածքով վիրավորների էին բերում ռազմաճակատից, քանի որ հրազենային վիրավորման պարագայում ռիսկի գործոնն այդքան էլ մեծ չէր և անհամեմատ հեշտ էր օգնել վիրավորներին, բայց, ցավոք, հրազենային վիրավորումներով վիրավորներ սկսեցին հանդիպել միայն պատերազմից մեկ ամիս անց:

Ռազմաճակատ գնացել էին բավական փորձառու, հայրենասեր բժիշկներ. նաև սա էր բժիշկների հաջողության գրավականը: 40-44 օրվա ընթացքում նրանք ընդունել ենք ավելի քան 2000 վիրավորների և դրանցից ընդամենը 20 մահ են ունեցել: Իրականում նրանց արդեն մահացած վիճակում էին ռազմաճակատից հասցրել հոսպիտալ, պարզապես նրանք հույսները չկտրելով՝ փորձում էինք անհնարինն անել՝ հուսալով ևս մի երիտասարդ կյանք փրկել: Բայց 2000-ից ընդամենը 20-ի դեպքում չհաջողեցին:

Պարզվումէ՝պատերազմիժամանակէլենկատակներանում. զորքիշրջանումկատակումէին, թե՝ «տղերք, եթեբախտներդբերեցռազմաճակատիցվիրավորհասաքհոսպիտալ, ուրեմնվստահէղեք, չեքմեռնի, բժիշկներըշատլավենաշխատում»: Այսա՛էրմեզոգևորողը, սա՛էրառաջտանողը. հիմանորենքհասկանում»,- անկեղծանումէբժիշկը:  Իսկիրականումշա՜տծանրդեպքերէինճակատիցհասնումհոսպիտալ, այնէլ 1-2 օրդաշտերումանօգնականմնալուցհետո: Այստեղարժանին են արել զորամասայինօղակիբժիշկները, նույնայնտղաները, որոնքվիրավորներինմեքենայովհասցնումէինհոսպիտալ:

Եվս միհետաքրքիրփաստիմասինէպատմումբժիշկՔամալյանը: Նրանցհոսպիտալըշատմոտէրռազմաճակատին, բնականաբարսաշատվատէր, ևնրանքևսպարբերաբարկրակիտակէինքհայտնվում, բայցլավնայնէր, որայդդեպքումռազմաճակատիցշատարագէինվիրավորներըհասնումհոսպիտալ: Ցավոքեղելեննաևզոհերզորմասայինօղակիբժիշկներիշրջանում: Ճիշտէ,  բոլորգրվածուչգրվածպատերազմականկանոններննասումեն, որբուժօգնությանավտոմեքենայիվրաչիկարելիկրակել, բայցթշնամինկրակումէրանխնա՝այնտրամաբանությամբ, որհաստատմեքենայումբժիշկկա, նրանկսպանեն, իսկեթեբժիշկչլինի, ևսմիքանիզինվորառանցբուժօգնությանկմահանան: «Անհասկանալիուանտրամաբանականէինայսպատերազմիկանոնները՝նմանչէինաշխարհիո՛չմիերկրիո՛չմիբնույթիպատերազմի: Անկեղծ»,- մտահոգությունէհայտնումբժիշկը:

Բուժանձնակազմումնաևկանայքկային՝բուժքույրեր, մայրապետեր, ճաշարանիաշխատողներ, որոնքարցունքնաչքերինիրենցտղամարդկանցռազմաճակատէինճանապարհելումնացելէինբժիշկներիկողքին՝ամուրպահելովբժիշների «թիկունքը»: Եղելենդեպքեր, երբթշնամուգնդակըչիխնայելնրանցհարազատներին. մեկ –երկուօրլացենեղել, հետոնորիցհամալրելենիրենցշարքրեը, որովհետևպատերազմնավարտվելէրիրենց, բայցոչմյուսներիհամար: Այսպիսիամուրկանանցկողքինբժիշկներըթուլանալուիրավունքչունեին:

«Պատերազմընաևուսուցիչէ»,- ասումէբժիշկը՝վկայակոչելովայնբժիշկներին, ովքերմիայնդիպլոմովէինբժիշկ, բայցերբեքհիվանդիհետչէինաշխատել, օրինակ,  աշխատելենտարբերբժշկականընկերություններում. միքանիօրումպատերազմընրանցևսկոչումովբժիշկներդարձրեց: Ճիշտէ, բոլորըֆիզիկապեսևհոգեպեսհանգստիկարիքունեին, բայցերբայդպիսիհնարավորությունընձեռնվեց, անձնակազմիցոչոքչցանկացավգնալկարճատևհանգստի, ամենմեկնիրպատերազմնուներևչցանկացավկողքինինմենակթողնել:

Հոսպիտալնայնքանմոտէրթշնամուդիրքերին, որանգամհոսպիտալիտարածքումդիվերսիաներիվտանգ կար, ևեթեառաջինօրերինբժիշկներըկարողանումէիններս ուդուրսանելտարածքում, ապահետոարդենդաանհնարինդարձավ: Ռմբակոծություններըհոսպիտալիուղղությամբչէինդադարում. նոյեմբերի 6-7-ինհազիվենփրկվելռմբակոծությունից, դեիսկնոյեմբերի 9-ինպատերազմնավարտվեց: «Չգիտեմ՝ովհաղթեց, բայցպատերազմնավարտվեց…»,- հասկանալիանորոշությամբասումէբժիշկը:

Բժշկիականջներումդեռթարմենռումբերի, անօդաչուներիձայները. այնքնաէինհմտացել, որանթերիտարբերումէինկրակիտեսակը: Միանգամնաևռմբակոծությանտակենընկելհենցվիրահատությանժամանակ. «նմանդեպքերումէմոցիաներըբթանումեն. ոչինչչէինքզգում, չէինքընդհատումվիրահատությունը, դեպրատիկորեն, ընդհատելուտարբերակչկար: Հետոէինքմիայնհասկանում, չէ՞ որ կարողէինքբոլորսհենցվիրահատարանումէլմնայինք՝արկիզոհդառնալով, բայցդահետոէինքհասկանում, իսկընթացքում, պարզապեսվիրահատումէինք»,- պատմումէբժիշկը: Վստահէին՝ավելիշուտհենցկռվիդաշտումկմահանային, քանթեհետկվերադառնային, որովհետևապրելուհավանականությունգրեթեչկար՝  բախտիգործոնըչհաշված: Բայցբժիշկների մեծ մասըողջ-առողջ (ֆիզիկապես ողջ-առողջ, այլ ոչ թե հոգեպես) հետ վերադարձան. երևի այդպես էր պետք: Նրանք շատ անգամ զարմանում էին երկու կողմի զինվորների վրա, երբ հավասարապես ոչ մի կողմից կրակը ոչ մի րոպե չէր դադարում. «լավ, այս զինվորները չե՞ն հոգնում»,- զարմանքով միմյանց էին հարցնում բժիշկները: Գործն ավելի էր բարդանում, երբ այս ամենին գումարվում էր նաև կոմունիկացիաների խափանումները. հաճախ մի քանի օր էր տևում, մինչև դրանք վերականգնվում էին: Զարմանում է՝ ինչե՞ս կարողացան դիմանալ ու գործել այդ պայմաններում, երբ նախկինում գոնե ինքը պատերազմի փորձ չուներ, որպես բժիշկ:

«44-օրյան նման չէր նախորդ ոչ մի պատերազմի»,- ասում է բժիշկը: Բժիշկ Քամալյանի հետ ռազմաճակատ էին մեկնել նաև 90-ականների արցախյան պատերազմին մասնակցած բժիշկներ, նույնը նրանք էին վկայում: Գուցե սա էր պատճառը, որ բոլոր բժիշկները խախտել էին ռազմադաշտային վիրաբուժության կանոնները: Իսկ դասագրքային վիրաբուժությունն ասում է՝ «թեթևվիրավորներինմի՛ մոտեցիր՝նրանցկյանքինվտանգչիսպառնում, նրանքկապրեն, ծանրվիրավորներինևսմի՛ մոտեցիր, որովհետևգիտես, որապրելուշանսչունեն, օգնի՛րմիջինծանրությանվիրավորին, միթողորվիճակըծանրանա, քանիորնաապրելուշանսդեռունի»,- սովորածը վերհիշում է բժիշկը: Իսկ բժիշկներն օգնում էին բոլորին՝ հոգու խորքում բժշկական հրաշքին հավատալով՝ միգուցե կարողանան փրկել այս մեկին ևս...

Ավելի քան 2000  վիրավորի են ընդունել պատերազմի ընթացքում, բայց բժիշկը դժվարանում է որևէ մեկի դեմքը հստակորեն հիշել. դրանք բոլորն իրար նման դեմքեր էին՝ արյունոտ, խանձված մազերով, ցեխոտ, շոկային, անճանաչելի վիճակում... «...իսկ գուցե լավ է, որ չեմ հիշում այդ դեմքերը, որովհետև որպես բժիշկ և որպես մարդ, պարզապես անհնարին կլիներ ապրել այդ ծանր հիշողությամբ»,- ասում էբժիշկը:

Բժիշկների վկայմամբ ռազմաճակատում քովիդ  կար, որովհետև երբ նրանք վերադարձին հակամարմինների թեստ են հանձնել, պարզվել է, որ բժիշկները հիվանդացել են քովիդով, դա նշանակում է՝ զորքն էլ անմասն չէր մնացել քովիդից ու նրա հարուցած լրացուցիչ բարդություններից:

«Ինչո՞ւ գնացիք ռազմաճակատ» հարցին  բժիշկ Քամալյանը պատասխանում է. «նեղշրջանակումմիշտասումէի՝ափսոսես 90-ականներիպատերազմիժամանակփոքրէի, 12-13 տարեկանէիայդժամանակ, թեչէհաստատ կգնայիռազմաճակատ: Չգիտեմդրանի՞նչանունտամ՝հայրենասիրություն, բժշկություն…անկեղծեմասում՝չգիտեմ: Էդպիսիխոսքկա, չէ՞, ասումեն՝ «դու ինչո՞ւ եսգնումպատերազմ, չէ որ երկուերեխաունես: Ասումէ՝հենցդրահամարէլգնումեմ, գնումեմ, որթշնամինչգա-հասնիիմտանդռանը, նորսկսեմպայքարելնրադեմ»: Զինվորես, թեբժիշկ՝սահմանիվրապետքէպայքարել  թշնամուդեմ, ոչթետանդռանառաջ. եսայսգաղափարախոսություննունենալովմտքումսռազմաճակատգնացի»:

«Ավագյան» բժշկական կենտրոնից բացի բժիշկ Քամալյանից ևս մի քանի բժիշկներ են մեկնել ռազմաճակատ՝ անոթայինվիրաբույժԱրթուրԱվետիսյան, միկրովիրաբույժՍամվելՎարդանյան, դիմածնոտայինվիրաբույժՆորայրՄիքայելյանև ինքը՝ անոթայինվիրաբույժՏիգրանՔամալյանը: Բացի բժիշկ Քամալյանից այլ կլինիկաներից բժիշկներ և բուժքույրեր ևս եղել են ռազմաճակատում. «բոլորսէլհավասարապեսծառայելենքմերսպիտակխալաթներին, Հիպոկրատինտվածմերերդմաննու, պարզապես՝մերմարդկայինկոչմանը»,- հպարտությամբ ասում է բժիշկը:

Պատերազմի մասին ծանր զրույցը բժիշկն ավարտում է դրական վերջաբանով՝ որոշել են մի քանի գործընկերներով մեկնել Արցախի այն շրջանները, որտեղ իրենց կարիքն ամենից շատն է զգացվում. «պատերազմն ավարտվել է մարտի դաշտում, բայց ոչ հիվանդանոցներում»,- հիշեցնում  է բժիշկը, իսկ հազարավոր վիրավորներ այս ու մյուս բժիշկների հրաշագործ գործունեությանն են սպասում:

Ինչպես նաև բժիշկը պատմում է ճակատագրի նախախնամությամբ մի քանի ծանր դեպքերից փրկվելու մասին: Ահա այդպիսի պատմություններից մեկը. «հերթականէվակուացիայիցհետո, գյուղերիցմեկումմիկիսաքանդդպրոցիշենքումհոսպիտալսարքեցինք, դիմացըեկեղեցիկար, դաէլմեզհամարճաշարանսարքեցինք, քանիորբավականհաստպատերով, ամուրկառույցէր, իսկմենքխմբովէինքհացուտում, դեիսկթշնամինսովորությունուներհարվածելունմանդեպքերում, միխոսքովեկեղեցումհարմարէրհացուտել: Առավոտյան 11-12-իկողմերնէր, բավականցուրտօրէր, մրսեցինքուորոշեցինքմտնելեկեղեցիմիբաժակտաքթեյխմելու, համտաքանալուհամկշտանալուհամար: Մտանքեկեղցի, թեչէ, հենց  այն տեղում, որտեղդրսումկանգնածէինք, արկընկավ: Մեզմիպահթվաց, թեեկեղեցինարկակոծեցին, բայցհասկացանք, որչէ, արկակոծելէինմերկանգնածտեղիուղղությամբ, բայցմենքհասցրելէինքմիբաժակթեյիհետևիցեկեղեցիմտնել, փրկվելուփոքրիկպատուհանիցնայումէինքարկակոծությանհետևանքներնումտածում՝իսկեթեմենքայնտեղլինեինք…. Երկաթյազրահամեքենաներըհալվում, կտոր-կտորէինլինում. բժիշկներիհամարդժվարչէրպատկերացնել, թեմարդումարմնիհետինչկկատարվերայդժամանակ: Միտեսակտարօրինակություններէինքսկսելձեռքբերել. օրինակ, եկեղեցուցդուրսգալիս, դեբնականաբարմեզարդեննկատելէին, պետքէրփոխելմերտեղը, մենքսկսեցինք «ուբորկա» անելողջտարածքը, մաքրելսննդիմնացորդներից, աղբիցունորդուրսգալ: Հիմածիծաղովեմհիշումդրամասին, չգիտեմդաինչ-որանհասկանալիտարօրինակությունէր, թեպարզապեսվիրաբուժականհիգենիանէրխոսումմեր  մեջ, չգիտեմ, չգիտենք, բայցեկեղեցուամբողջտարածքըմաքրեցինքուէվակուացվեցինք»:

Ճանապարհին մեկ անգամ ևս հայտնվում են թշնամու կրակի թիրախի տակ, հասցնում են պահմտել մոտակա տանը: Գյուղի փողոցներն այնքան նեղ էին ու պատերով շրջապատված, որ արկի բեկորները չէին հասցնում վնասել բժիշկներին, կպչում էին քարե պատերին ու դեսուդեն թափվում: Այդպես փրկվեցին նաև երկրորդ անգամ ու որոշեցին երրորդ անգամ այլևս բախտները չփորձել, չչարաշահել Աստծո համբերությունը: Հասան Երևան այն ժամանակ, երբ հրադադարի պայմանագիրն արդեն ստորագրվել էր՝ նոյեմբերի 9-ին:

Հիմա մի քանի անոթային վիրաբույժներով կազմակերպչական հարցերով են զբաղված, որ նորից Արցախ մեկնեն, քանի որ տեղի անոթային վիրաբույժներից մեկն արտագաղթել է արդեն, իսկ հիվանդներ՝ որքան ուզես.... «Մենքբժիշկներենքուքանիդեռմերկարիքըկա, ուրեմնպատերազմըմեզհամարդեռչիավարտվել», հիշեցնում է բժիշկը:

Իսկ պատերազմական հիշողությունների մասին որոշել է գիրք գրել, բայց դա ավելի ուշ, երբ վիրահատարաններում ու հիվանդասենյակներում իր կարիքն անհամեմատ քիչ կլինի և գրասեղանին մոտենալու հնարավորություն կունենա: